«Θεσμός  είναι η γλώσσα, θεσμός είναι τα εργαλεία, θεσμός είναι η θρησκεία, θεσμός είναι οι αξίες, θεσμός είναι η ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων, θεσμός είναι φυσικά η ύπαρξη εξουσίας μέσα σε μια κοινωνία και ο τρόπος με τον οποίο επιβάλλεται και νομιμοποιείται αυτή η εξουσία». Κάπου στο Λεωνίδιο, ένα καλοκαίρι του ’84, ο Κορνήλιος Καστοριάδης στην εκπομπή «Παρασκήνιο» στην ΕΤ1. 

Τι θα πει λοιπόν θεσμός; Τι θα πει θέσμιση; Ποιος θεσμίζει; Γιατί τα εργαλεία, η θρησκεία, η γλώσσα ή οι αξίες μιας κοινωνίας αποτελούν θεσμό; Γιατί η ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων είναι θεσμός; Τι θα πει το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή και γιατί η νόρμα, ουσιαστικό με θηλυκό γένος, αποτελεί παράγοντα ετεροθεσμισμένης κοινωνίας και νόρμα από μόνη της; Ποιο το «σπέρμα» της παρούσας συλλογιστικής;

Τα ερωτήματα, καθώς και η συζήτηση που προκύπτει από αυτά, είναι βαθιά, τόσο σε νόημα, σε περιεχόμενο, αλλά και σε εύρος. Είναι διαχρονική η οντολογία που τα στυλώνει, μυριάδες τα παραδείγματα που βρίσκουν εφαρμογή. Αξίζει να δανειστούμε ένα κομμάτι αυτών, ώστε να εντοπίσουμε και να ερμηνεύσουμε τα σημεία των καιρών μας; Ναι, αξίζει. Υπάρχουν τέτοια σημεία σήμερα; Ναι, υπάρχουν.

«-Εσείς ήσασταν ηρωική γενιά. -Εμείς ήμασταν ηρωική γενιά; Εμάς η βία ασκήθηκε στο τομάρι μας, εσάς ασκείται στην ψυχούλα σας. Εμείς είχαμε ένα όνειρο, εσείς δεν έχετε τίποτα. Εμείς είχαμε αξίες, εσείς δεν έχετε. Εμείς είχαμε πράγματα για τα οποία παλεύαμε, εσείς δεν έχετε. Εμείς ήμασταν οι ήρωες;» Στο Καπανδρίτι, το ’97 ο Χρόνης Μίσσιος στην εκπομπή «Νυχτερινός Επισκέπτης», ΕΡΤ.

Και το λοιπόν; Ωχρότητα. Μια πνευματική «σιδηροπενική αναιμία», ολόκληρες γενιές να νοσούν, να σαπίζουν σε ΄κείνο το προστατευτικό τους περίβλημα. Τουλάχιστον απ’ το ’97 και πέρα, αυτό το κράμα ψυχικής εντροπίας κι ατροφίας του πνεύματος, αποδείχθηκε, δυστυχώς, καθόλα εύστοχο. Δεν υπάρχουν «προσθετικά», για να καλύψουν την φρίκη της ακρωτηριασμένης ψυχής και την υπερστεγανοποίηση του ονείρου. Ο οιοσδήποτε αγώνας, ασχέτως περιεχομένου, γενιάς και επιδίωξης, παραμένει αγώνας. Τόσες χαμένες ευκαιρίες, τόση θλίψη, πόνος και μαρασμός γι’ αυτό που κάποιοι, κάποτε, σε κάποιο τόπο -που η γεωγραφία του σημασία δεν έχει- εξηγήσανε πως δεν θα πρέπει να νοείται ως αλλόκοτο, περίεργό, μη συμβατό, μη λειτουργικό, αποτρόπαιο και εξωπραγματικό. Τι θα πει πραγματικό εξάλλου; 

Το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή. H «ratio», η νόρμα στο δομικό πυρήνα που το περιβάλλει και η αντίληψή μας προς αυτό και κάθε μορφή αυτού που ταυτοχρόνως είναι και δεν είναι, προκύπτει εν τέλει από πού; Τα ζητήματα ισότητας, ή καλυτέρα η κοινωνία ανισότητας είναι δικό μας δημιούργημα, μιας κοινωνίας ετερόνομης και βασισμένης στην φαντασιακή θέσμιση των κανόνων, των νορμών και εν γενεί των λειτουργιών που τη διέπουν. Μια κοινωνία που αυτοαποκαλείται αστική φιλελεύθερη δημοκρατία, αλλά δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια «φιλελεύθερη ολιγαρχία». Φαντασιακά στυλωμένη υπό την έννοια «της δημιουργίας της ακατάπαυστης και των ουσιαστικά ακαθόριστων μορφών / εικόνων βάσει τον οποίον και μόνο μπορεί να τεθεί θέμα τινός». Δημιουργία λοιπόν “ex nihilo”, δημιουργία από το τίποτα, μακριά από τις παραδοχές του Παρμενίδη του Ελεάτη, «τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα».  

«Δεν έχετε αξίες, δεν έχετε εναλλακτική πρόταση, δεν έχετε εναλλακτική λύση» (Χρόνης Μίσσιος)

Είναι λοιπόν, η ανοικτή, ευ όλης της ύλης διεκδίκηση των παραπάνω, ο μη συμβιβασμός και αποδοχή μιας «διαιτητικής», ισχνής μορφής αυτών ως εναλλακτική το σημείο των καιρών μας; Ναι, είναι. Γιατί; Διότι αποτελούν υγιές κομμάτι μιας αυτόνομα θεσμισμένης κοινωνίας -αντίθετα δηλαδή της προαναφερθείσας ετερόνομης- αλλά και βαθύτερα. 

Η κοινωνία δημιουργεί – αναδημιουργεί τους θεσμούς της. Εάν κοιτάξουμε προσεκτικά, θα δούμε πως ο πυρήνας είναι φαντασιακής σημασίας. «Φαντασιακές σημασίες είναι εκείνες που προσανατολίζουν τις αξίες και τη δραστηριότητα των ανθρώπων και που δεν μπορούν να στηριχθούν, να δικαιολογηθούν, ή να αναιρεθούν λογικά». Οι κοινωνίες μας είναι ετερόνομες, χρειάζεται να λεχθεί ότι ο θεσμός έχει έρθει από αλλού, για να μπορεί να κατοχυρωθεί ο θεσμός. Νόμοι, κανόνες, εργαλεία, θρησκεία, νόρμες, η ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων, αποτελούν όλα εν δυνάμει ετεροθεσμισμένες μορφές μιας ετεροθεσμισμένης κοινωνικά φαντασιακής κοινωνίας, μιας δημοκρατίας που αυτοαποκαλείται ως τέτοια, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι η ύπαρξή απλώς και μόνον εκλογών δεν επιβεβαιώνει την ύπαρξη και λειτουργία του θεσμού και πολιτεύματός, όπως όταν ο θεσμός είναι εδραιωμένος και οι εκλογές αποτελούν απλά και μόνον αποτέλεσμα της θέσμισης αυτής. 

Επ’ουδενί το παραπάνω δεν προσεγγίζει την ιδέα της ανομίας και αταξίας, την εν γένει μη ύπαρξη κανόνων. Όχι. Δεν συμβαίνει αυτό. Το ζήτημα είναι η αυτονομία στην θέσμιση των παραπάνω από την ίδια την κοινωνία. Μακριά από το φαντασιακό, το οποίο ενδεχόμενος να μη προσπελαστεί και ποτέ, αλλά μπορεί να προσπελαστεί κατά περίσταση. «Να θέλουν το δυνατό χωρίς να χάνουν την αίσθηση του πραγματικού», μακριά από την «πραγματικότητα» «που πασχίζει να κλειστεί στις αυταπάτες της και να κλείσει τους ανθρώπους στις ιεραρχίες της» (Λεφόρ, Η νέα αταξία).  Σ’ αυτό προσπάθησε και κατάφερε (κατά κάποιο τρόπο) να απαντήσει το νεότερο επαναστατικό κίνημα (βλέπε Μάης του ’68). Δε θεσμίζουν λοιπόν, τη ρύθμιση των σεξουαλικών σχέσεων οι φαντασιακές σημασίες της παράδοσης, της θρησκείας, ή η αντίληψη περί διαφορετικότητας των φύλων μοναχά στη βάση του προφανούς, του βιολογικού. 

Οι νόρμες αυτές, «σπέρμα» της φαντασιακής θέσμισης των ετερόνομων κοινωνιών, αποτελούν, παράλληλα -όπως αναφέρθηκε- ένα εκ των δομικών στοιχείων αυτών. Η ίδια η ύπαρξη της νόρμας, όταν αυτή «φυτεύεται» και χαρακτηρίζει το κοινωνικό ιστορικό (υπό το προαναφερθέν περιβάλλον), ανάγεται σε έλλειψη βούλησης αυτόνομης, σε μια εξάρτηση από καθόλα εξωγενείς παράγοντες. Μονάχα έτσι μπορεί να αντιληφθεί κανείς το συλλογισμό πίσω από τη φράση «το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή». Πρόκειται για μία οντότητα, μια ατομικότητα που αυτόνομα προβαίνει σε πράξεις ή που λεκτικά τοποθετείται, ώστε να αποκαλύψει τον εαυτό του / της ως έχοντας το ρόλο αγοριού, κοριτσιού κ.λπ. Επ’ουδενί αυτό δεν στεγανοποιεί έναν διαχωρισμό μόνο σε πλαίσιο παραγόντων που περιορίζονται αποκλειστικά στο λεγόμενο βιολογικό φύλο. Ακόμη και η ίδια η «παραδοσιακή αναφορά» (η φαντασιακή) στον όρο «φύλο», όταν αυτή λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας ετερόνομης κοινωνίας, συνιστά ταυτοχρόνως νόρμα σε ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας.

Πίσω στον Χρόνη, και τις αξίες υπό αναζήτηση(;). 

Οι παραπάνω είναι εκείνες που πλέον, αφού ωρίμασε και η εποχή, αποτελούν μερικές από τις αξίες που καλούνται σημεία των καιρών μας. Ναι, ήτανε και στο παρελθόν. Δυστυχώς, ακόμη συζητάμε για αυτές επιτρέποντας σε διάφορους να εκμεταλλεύονται την πεμπτουσία τους, βωμό στις προσωπικές, καιροσκοπικές και πολιτικά διαβρωμένες ατζέντες τους. Ακόμη οι «Δημοκρατίες» μας μοιάζουν με «φιλελεύθερες ολιγαρχίες». Η διεκδίκηση αυτών, θα πρέπει να τελεί υπό την προαναφερθείσα αυτόνομη (στη θέσμιση κοινωνία) πλαισιοποίηση της σκέψης και μακριά από το κοινωνικό φαντασιακό. 

Κάποιος θα πει, έγινε αναφορά σε κάτι διαφορετικό, κάτι νέο; Ίσως ναι, ίσως και όχι. Σε κάθε περίπτωση, είναι σημαντικό να τα επαναλαμβάνουμε; Ναι, είναι.

Κλείνοντας, σε μια παρουσίαση ενός βιβλίου του Θεοφάνη Τάση, ο παλαιότερα καθηγητής του Γιώργος Γραμματικάκης σημείωσε για αυτόν: «ως μόνη εξουσία, κι αυτήν σας πληροφορώ ατελέσφορη, δεχόταν εκείνη του έρωτα». Στο βιβλίο αυτό ο Τάσης ασχολείται με τα παραπάνω, τα φαντασιακά, τα ετερόνομα και τα αυτόνομα (Καστοριάδης – Μια φιλοσοφία της αυτονομίας). Το σχόλιο του Γραμματικάκη, καθ’ όλα εύστοχο, μας επαναφέρει πίσω στις πρωταρχικές παραδοχές. Το φύλο είναι κοινωνική κατασκευή κι ο έρωτας δεν γνωρίζει από φαντασιακά. Είναι έρωτας. Έτσι και η κοινωνία, που στεγάζει και θρέφει το οτιδήποτε, θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα του έρωτα, μακριά από τα φαντασιακά, να ζυγώσει στα αυτόνομα.

Εάν και πάλι δεν πιστεύει κανείς, ας «ξεθάψει» ένα «δισκάκι» των Χατζηφραγκέτα, το «Ζεζαλιζέ» κι ας ακούσει το «Επ’ουδενί», μια και μνημονεύσαμε πολλές φορές αυτή τη λέξη… 

Εάν λοιπόν παρατηρήσει, αυτός ο «κανείς», έστω και μια αναφορά σε κάτι που να προσδιορίζει «φύλο», εγώ θα κόψω «τα ναρκωτικά»… Σας πληροφορώ, είμαι «χρήστης» εδώ και πολύ καιρό, από το Μάρτη του ’17. Δεν παίζει… τόσο σίγουρος είμαι.

* «δεν θα πρέπει να νοείται ως αλλόκοτο, περίεργό, μη συμβατό, μη λειτουργικό, αποτρόπαιο και εξωπραγματικό». Οι νόρμες της κοινωνίας που φαντασιακά θεσμίζονται είναι πολλές, μας περιβάλλουν στην ολότητα της παρουσίας μας και εξέλιξής μας  στο πλέγμα ατομικών ιστοριών που καλείται συγκεντρωτικά κοινωνία. Ξανά, το ίδιο το φύλο αποτελεί νόρμα από μόνο του και τα παραπάνω εφάπτονται της συγκεκριμένης περίπτωσης. 

«δεν θα πρέπει να νοείται ως»: Τι γίνεται στην πιθανότητα που η νόρμα αλλάζει μορφή; Τι συμβαίνει στην περίπτωση που «θα πρέπει να νοείται ως»; Τι θα πει τοξική αρρενωπότητα; Που αναφέρεται αυτή; Πως προκύπτει; Ποιες οι συνιστώσες της; Από που προκύπτουν αυτές; Είναι και αυτό σημείο των καιρών μας; Ναι (η μοναδική απάντηση που σου δίνω)!

* Τα αμέσως παραπάνω ερωτήματα είναι δική σου αρμοδιότητα να τα απαντήσεις. Εγώ σου έδωσα τη δική μου συλλογιστική μέθοδο. Η σκέψη μου είναι ατομική. Το πρόβλημα συλλογικό. Κανείς ποτέ δε μιλά εξ ονόματος άλλων. Μιλώ μονάχα εξ ονόματος μου και με δική μου ευθύνη. «Δίνω στον εαυτό μου το δικαίωμα της κριτικής και των προτάσεων». 

                                

Υπογραφή: Δ  

Βιβλιογραφία – Πηγές

• Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στην εκπομπή «Παρασκήνιο» στην ΕΤ1, 1984, Αρχείο ΕΡΤ
• Συνέντευξη Χρόνη Μίσσιου στην εκπομπή «Νυχτερινός Επισκέπτης», ΕΡΤ, 1997, Αρχείο ΕΡΤ
• Κορνήλιος Καστοριάδης, «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας», εκδ. Κέδρος, 1981, Αθήνα. Πρώτη εκδ. L’Institution imaginaire de la société, 1975, Seuil, Paris 
• Κλοντ Λεφόρ, «Μάης του ’68: Η Ρωγμή», Είκοσι χρόνια μετά,  Έντγκαρ Μορέν / Κλοντ Λεφόρ / Κορνήλιος Καστοριάδης, εκδ. ύψιλον / βιβλία, 2018, Αθήνα. Πρώτη έκδ. Edgar Morin, Claude Lefort et Cornélius Castoriadis, Mai ’68: La Brèche, suivi de Vingt ans après, Librairie Art-hème Fayard, 2008, Paris
• Θεοφάνης Τάσης, «Καστοριάδης – Μια φιλοσοφία της αυτονομίας», εκδ. ΕΥΡΑΣΙΑ, 2008, Αθήνα

Πηγές εικόνων: www.redbubble.com

                          https://gr.pinterest.com