Μήπως έχεις το προνόμιο;
Όχι, δεν είναι κάποιος νέος ιός, όχι, δεν είναι αρρώστια, τουλάχιστον με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Παρόλα αυτά μολύνει και εξαπλώνεται, κυκλοφορεί ανάμεσά μας από την αρχή της ιστορίας και των οργανωμένων κοινωνιών, βρίσκεται στο σπίτι, στη δουλειά, ακόμη και στο δημόσιο χώρο και επηρεάζει τη ζωή μας με τρόπους που δεν φανταζόμαστε.
Έχεις λοιπόν προνόμιο; Η σύντομη (και ειλικρινής) απάντηση είναι ναι. Και αν αυτό σε κάνει να νιώθεις αδικία ή οργή ή θυμό –«μα γιατί κατηγορούμαι άδικα, δεν έχω κάνει τίποτα κακό»- τότε ίσως αυτό το άρθρο είναι για σένα.
Το προνόμιο εμφανίζεται σε οποιαδήποτε πτυχή της ζωής και πηγάζει από κάποιο χαρακτηριστικό ενός ατόμου που του δίνει μια πλεονεκτική θέση σε σχέση με άτομα που δεν διαθέτουν το χαρακτηριστικό αυτό. Η θέση του είναι πλεονεκτική, τουλάχιστον σε μια συγκεκριμένη έκφανση της κοινωνικής και προσωπικής ζωής, μόνο και μόνο γιατί διαθέτει αυτό το χαρακτηριστικό, χωρίς να έχει κάνει κάτι για να το αποκτήσει. Ταυτόχρονα, η μεγαλύτερη παγίδα του προνομίου είναι ότι όποιος το έχει, σχεδόν ποτέ δεν το αναγνωρίζει, είτε επειδή δεν το συνειδητοποιεί, είτε επειδή δεν το δέχεται. Με ένα απλό και επίκαιρο παράδειγμα, ένας λευκός Αμερικανός που πιστεύει ότι η φυλή δεν παίζει κανένα ρόλο στην εύρεση εργασίας, γιατί δεν το έχει συναντήσει ποτέ ο ίδιος, έχει αυτό το προνόμιο έναντι των Αφροαμερικανών ανταγωνιστών-συναδέλφων του. Και πράγματι βάσει ερευνών η πλειοψηφία των λευκών Αμερικανών πιστεύουν ότι οι Αφροαμερικανοί ομόλογοί τους δεν υφίστανται (πια) δυσμενείς διακρίσεις στο χώρο εργασίας, από την πρόσληψη μέχρι και την ενασχόλησή τους με αυτή. Επομένως, η έκφανση του προνομίου εδώ είναι διττή: από τη μία το γεγονός ότι οι λευκοί δεν αντιμετωπίζουν δυσμενή μεταχείριση λόγω του χρώματος τους και από την άλλη ότι δεν καταλαβαίνουν καν ότι υπάρχει πρόβλημα.
«Μα ποιος λέει ότι ένας λευκός Αμερικανός δεν υφίσταται διάκριση για κάποιον άλλο λόγο;» Φυσικά και η ύπαρξη ενός προνομίου δεν αποκλείει την έλλειψη ενός άλλου και αντίστροφα. Προφανώς και ένας ομοφυλόφιλος λευκός Αμερικανός, για παράδειγμα, είναι δυνατό και πιθανό να υποστεί δυσμενή διάκριση, όπως να μην προσληφθεί σε μια θέση εργασίας, παρόλο που διαθέτει όλα τα προσόντα, απλά και μόνο λόγω του σεξουαλικού του προσανατολισμού. Η διαφορά είναι ότι στην επιλογή αυτή του εργοδότη δεν έπαιξε ρόλο το χρώμα του υποψήφιου εργαζομένου, το οποίο εξακολουθεί να αποτελεί προνόμιο στην περίπτωση αυτή, όπως και σε άλλες.
«Ε μπορεί να έχω ένα προνόμιο, μπορεί και δυο, ε και;» Το γεγονός και μόνο ότι έχεις ένα προνόμιο δεν σημαίνει φυσικά ότι η ζωή σου είναι εύκολη, ούτε ότι ευθύνεσαι εσύ για τις διακρίσεις που υφίστανται τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Απλά η ζωή σου δεν γίνεται δυσκολότερη εξαιτίας της ιδιότητας σου αυτής. Δηλαδή ένας λευκός μπορεί να αντιμετωπίζει αμέτρητες δυσκολίες και η ζωή του να είναι ένας ατελείωτος αγώνας, ωστόσο το γεγονός αυτό δεν οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στο χρώμα του. Αντίθετα, ένας Αφροαμερικανός στην ίδια ακριβώς θέση (κοινωνική, οικονομική κλπ.) με εκείνον είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσει δυσκολίες μόνο και μόνο λόγω του χρώματος του, από ένα passive-aggressive (συγκαλυμμένα επιθετικό) ρατσιστικό σχόλιο ενός συναδέλφου μέχρι την στοχοποίηση του από τις αστυνομικές ή δικαστικές αρχές.
Άλλο παράδειγμα: αν είσαι άντρας στην Ελλάδα του σήμερα, τότε κατά πάσα πιθανότητα έχεις το προνόμιο του φύλου σου. Όχι γιατί δεν αντιμετωπίζεις δυσκολίες ή γιατί δεν μετρούν τα δικά σου δικαιώματα, αλλά γιατί αυτό σε ένα μεγάλο ποσοστό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι γεννήθηκες άντρας. Και πριν νιώσεις triggered (στοχοποιημένος) σκέψου ότι μπορεί και για μια φορά το θέμα στην τελική να μην αφορά μόνο εσένα. Έχεις σκεφτεί ποτέ ότι το παντελόνι που φοράς είναι πολύ κοντό για να περπατήσεις μόνος σου έξω; Έχεις φοβηθεί να περάσεις μπροστά από μια παρέα γυναικών γνωρίζοντας τα σχόλια που μπορεί να ακούσεις(στην καλύτερη περίπτωση); Αυτό είναι το προνόμιο σου, να μπορείς δηλαδή να κάνεις απλά, καθημερινά πράγματα, χωρίς να φοβάσαι άμεσες και έμμεσες, σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες που απορρέουν αποκλειστικά από το φύλο σου, χωρίς να έχεις κάνει τίποτε άλλο για να αξίζεις μια τέτοια συμπεριφορά (που και να είχες κάνει δηλαδή δεν την αξίζεις σε καμία περίπτωση).
«Και γιατί πρέπει ντε και καλά να το αναγνωρίσω; Εγώ δεν είμαι ούτε ρατσιστής, ούτε σεξιστής, ούτε τίποτα άλλο.» Γιατί μόνο όταν αναγνωρίζεις ότι υπάρχει ένα πρόβλημα, και δη ότι αποτελείς κι εσύ μέρος του προβλήματος, μπορείς να συμβάλεις στην επίλυση του. Με τον διάλογο, με την αντιπαράθεση ενίοτε, με το να αλλάξεις μια άποψη που για χρόνια πίστευες ότι είναι σωστή, γιατί απλά δεν είδες ποτέ την άλλη πλευρά. Όταν, για παράδειγμα, συμμετέχεις σε μια συζήτηση και εξοργίζεσαι (ή, ακόμη χειρότερα, ειρωνεύεσαι και διακωμωδείς το θέμα) προσπαθώντας να αποδείξεις ότι δεν υπάρχει πια σεξισμός, ότι οι γυναίκες έχουν ίσες ευκαιρίες και ούτω καθεξής, κάνε μια παύση και σκέψου: έχω αντιμετωπίσει ποτέ κάτι τέτοιο; Έχω βρεθεί σε τέτοια θέση ή υπάρχει ποτέ κίνδυνος να βρεθώ σε τέτοια θέση λόγω του φύλου μου; Αν η απάντηση είναι όχι, τότε ξέρεις προς τα πού πρέπει να κινηθείς. Γιατί κάτι που για σένα είναι απλά μια συζήτηση και δύο λεπτά μετά θα έχεις επιστρέψει στη ζωή σου, αφήνοντας το θέμα πίσω σου, για τη συνομιλήτριά σου είναι η καθημερινότητά της και προσπαθεί να σε πείσει όχι για απόψεις και θεωρίες, αλλά για το ότι έχει ανθρώπινη αξία, αξιοπρέπεια, στοιχειώδη και θεμελιώδη δικαιώματα. Για σένα είναι μια ολιγόλεπτη συζήτηση, για εκείνη είναι όλη της η ζωή απ’ τη στιγμή που γεννιέται μέχρι τη στιγμή που πεθαίνει. Αυτό δεν είναι προνόμιο;
Πένυ Σαρακενίδου
Πηγές και υλικό για προσωπική έρευνα:
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/white-privilege
https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/privilege
https://www.bbc.co.uk/newsround/52937905
http://www.aclrc.com/white-privilege
https://www.racialequitytools.org/resourcefiles/mcintosh.pdf (απόσπασμα από το “White Privilege and Male Privilege: A Personal Account of Coming To See Correspondences through Work in Women’s Studies” (1988), by Peggy McIntosh, θεωρείται από πολλούς ο πυλώνας των σύγχρονων συζητήσεων επί του λευκού προνομίου)
https://projecthumanities.asu.edu/content/male-privilege-checklist
(ενδεικτική λίστα με περιπτώσεις male privilege, αν είσαι γυναίκα τα έχεις ζήσει, αν είσαι άντρας τα έχεις ζήσει απλά δεν το ξέρεις)
https://guides.rider.edu/privilege
https://www.amnesty.org/en/what-we-do/discrimination/
https://www.pewsocialtrends.org/2019/04/09/race-in-america-2019/
